خلیج فارس در فرهنگ‌ها‌ و دانشنامه‌های اوایل ترکیه نوین و عثمانی

نوع مقاله : مقالات علمی -پژوهشی

نویسندگان

• مرتضی فیروزی ¹
• سیّد هادی زرقانی ²
• هادی اعظمی ²
• زهرا نسیمی ³

¹ پژوهشگر گروه اسلام معاصر، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، تهران، ایران

² دانشیار، گروه جغرافیای سیاسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³ دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

https://doi.org/10.22067/pg.2023.79975.1184

چکیده

مناطق جغرافیایی در طول تاریخ با نام‌های متعدد ذکر گردیده است. معمولاً تا قبل از تشکیل دولت - ملت‌ها در منطقه خاورمیانه، نام‌ها به‌صورت طبیعی انتخاب می‌شدند و استفاده از آنها بدان نام نیز ادامه می‌یافت. اما، بعد از تشکیل دولت - ملت‌های مدرن در خاورمیانه و رواج ملی‌گرایی در این منطقه، در راستای ملت‌سازی در تمامی کشورهای منطقه، نام‌های خاص به‌جای نام‌هایی که به‌صورت طبیعی و در طول تاریخ ایجادشده بود، تأکید شد. این موضوع برای خلیج فارس نیز صدق می‌کند. بیشترین نام مورداستفاده برای خلیج فارس در متون و نقشه‌های تاریخی مخصوصاً غربی، خلیج فارس و یا بحر فارس بوده است. در این‌ رابطه، علی‌رغم تحقیقات زیادی که در خصوص نام خلیج فارس انجام‌گرفته شده است، به‌ندرت تحقیقات مرتبط در رابطه ‌با مدخل خلیج فارس در فرهنگ‌ها و دانشنامه‌های عثمانی انجام‌شده است. ازاین‌رو، این پژوهش در تلاش است با روش تحلیلی  و توصیفی، به ترجمه و بررسی مدخل‌های مربوط به خلیج فارس در فرهنگ‌ها و دانشنامه‌های معتبر اواخر عثمانی و اوایل ترکیۀ نوین به‌منظور ارائه اطلاعات تاریخی در مورد خلیج فارس بپردازد. در این راستا مدخل‌های مرتبط با خلیج فارس در هفت نمونه از فرهنگ‌ها و دانشنامه‌های عثمانی و ترکیه نوین موردبررسی و تحلیل قرارگرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، مدخل خلیج فارس جایگاه ویژه در متون فوق داشته است و برای نام خلیج فارس، هر دو نام بحر فارس و بصره کورفزی یا خلیج بصره مورداستفاده قرارگرفته و ارجحیتی در استفاده از آن، حداقل در منابع بررسی‌شده فوق دیده نمی‌شود. کاربرد خلیج بصره در دورۀ عثمانی بیشتر به دلیل وصل امپراتوری عثمانی از طرف بصره به خلیج فارس صرفاً در دوره دولت عثمانی بوده است. ولی خلیج فارس هم قبل و هم در آن دوران و همچنین دوران بعد از عثمانی نیز همیشه مورداستفاده قرارگرفته است.

کلیدواژه‌ها

• خلیج فارس
• خلیج بصره
• فرهنگ
• دانشنامه
• دولت عثمانی

مراجع

1. Akalın, Ş., (2017). Ali Seydi Bey ve Sözlükleri. STAD Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1-7. [In Turkish]
2. Akçay, Y., (2011). Doğu’da ve Batı’da Sözlükçülüğün Gelişimi ve Osmanlı Dönemi Sözlük Metinlerine Genel Bir Bakış. Dil ve Edebiyat Araştırmaları(4), 281-333. [In Turkish]
3. Babaei, T., (2014). The Turks' Approach to the Persian Gulf: Criticism and Evaluation of the Basra Gulf Entry in TDVİA. The First Scientific & Research Conference of the Persian Gulf, (pp. 1-21). Torbat-e Heydarieh. [In Persian]
4. Cevad, A., (1895-1896). Memâlik-i Osmaniyenin Tarih ve Coğrafya Lûgatı (Vol. I). Istanbul: Mahmud Bey Matbaasi. [In Ottoman Turkish]
5. Ceylan, M.A., (2018). Ali Cevad'ın Hayatı Ve Türkiye Coğrafyasına Katkıları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(61), 242-254. [In Turkish]
6. Karan, C., (December 2020). Osmanlı Son Dönemindeki Bazı Coğrafya ve Tarih Kaynaklarında Diyâr-i Bekr Vilayetinin Genel Durumu. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi/ Journal of Oriental Scientific Research (JOSR), XII(IV), 1435-1457. [In Turkish]
7. Necdet Kestelli, R., (1927). Yeni Resimli Türkçe Kamus. İstanbul: Maarif Kitaphanesi. [In Ottoman Turkish]
8. Özcan, A., (1989). Ahmed Rifat Efendi, Yağlıkçızâde. In T. D. Vakfı (Ed.), TDV İslâm Ansiklopedisi (Vol. II, pp. 130-131). Istanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. [In Turkish]
9. Redhouse, J.W., (1890). A Turkish and English Lexicon: Shewing in English the Significations of the Turkish Terms. Istanbul: American Mission.
10. Rifat, A., (1299). Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye. Istanbul: Mahmut Bey. [In Ottoman Turkish]
11. Sâmi, Ş., (1888-1889). Kamusü'l-Âlâm (Vol. I-II). İstanbul: Mihran matbaasi. [In Ottoman Turkish]
12. Sâmi, Ş., (1899-1900). Kâmûs-ı Türkî. Istanbul: Ikdam maatbasi. [In Ottoman Turkish]
13. Seydi, A., (1911-1912). Resimli Kâmûs-ı Osmânî (Vol. I). Istanbul: Matbaa ve Kütübhane-i Cihan. [In Ottoman Turkish]
14. Strauss, J., (2019). What Was (Really) Translated in the Ottoman Empire? Sleuthing Nineteenth-Century Ottoman Translated Literature. In M. Booth (Ed.), Migrating Texts: Circulating Translations around the Ottoman Mediterranean (pp. 57–94). Edinburgh: Edinburgh University Press. [In English]
15. Uçman, A., (2010). Şemseddin Sâmi. In TDV İslâm Ansiklopedisi (Vol. 38, pp. 519-523). Istanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. [In Turkish]
16. Uzun, M., (1989). Ali Seydi Bey. In TDV İslâm Ansiklopedisi (Vol. II, pp. 442-445). Istanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. [In Turkish]
17. Zarghani , S., Firuzi, M., & Davaji, R. (2016). Name of the Persian Gulf in maps of the famous European cartographers from the Ottoman Empire in the 19th and 20th centuries. The 11th National & the 1st International Scientific-Research Conference of the Persian Gulf, (pp. 543-560). Bandar Abbas. [In Persian]
18. Zarghani, S., Firuzi, M., & Salehabadi, R., (2014). Exploring of the Name of the Persian Gulf in the Sources and Maps of the Ottoman Empire. The 10th National Scientific & Research Conference of the Persian Gulf, (pp. 1). Tehran. [In Persian]